ЁЯМД рд╕िрд░ोрд╣ी рдЬिрд▓ा рджрд░्рд╢рди – рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдХी рдаंрдбी рдкांрд╡ рдХी рдзрд░рддी - Rajasthan Study
рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╕्рдЯрдбी

ЁЯМД рд╕िрд░ोрд╣ी рдЬिрд▓ा рджрд░्рд╢рди – рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдХी рдаंрдбी рдкांрд╡ рдХी рдзрд░рддी

 

ЁЯМД рд╕िрд░ोрд╣ी рдЬिрд▓ा рджрд░्рд╢рди – рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдХी рдаंрдбी рдкांрд╡ рдХी рдзрд░рддी




ЁЯУН рдкрд░िрдЪрдп рдПрд╡ं рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕्рдеिрддि

рд╕िрд░ोрд╣ी рдЬिрд▓ा рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рджрдХ्рд╖िрдг‑рдкрд╢्рдЪिрдо рднाрдЧ рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рд╣िрд▓ рд╕्рдЯेрд╢рди, рджेрд▓рд╡ाрдб़ा рдХे рдЬैрди рдоंрджिрд░ рдФрд░ рдЕрдЪрд▓рдЧрдв़ рдХिрд▓े рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рд╕िрд░ोрд╣ी, рдЕрд░ाрд╡рд▓ी рдкрд░्рд╡рддрдоाрд▓ा рдХी рддрд▓рд╣рдЯी рдоें рдмрд╕ा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ाँ рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ै।

  • рдЕрдХ्рд╖ांрд╢‑рджेрд╢ांрддрд░: 24.88° N, 72.86° E

  • рдХुрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓: рд▓рдЧрднрдЧ 5,136 рд╡рд░्рдЧ рдХि॰рдоी॰

  • рд╕ीрдоाрдПँ:

    • рдЙрдд्рддрд░: рдкाрд▓ी рдЬिрд▓ा

    • рджрдХ्рд╖िрдг: рдЧुрдЬрд░ाрдд рд░ाрдЬ्рдп

    • рдкूрд░्рд╡: рдЙрджрдпрдкुрд░ рдЬिрд▓ा

    • рдкрд╢्рдЪिрдо: рдЬाрд▓ोрд░ рдЬिрд▓ा

  • рдЬрд▓рд╡ाрдпु:

    • рдЧрд░्рдоिрдпों рдоें рдКँрдЪाрдИ рд╡ाрд▓े рдЗрд▓ाрдХों рдоें рддाрдкрдоाрди рд▓рдЧрднрдЧ 35°C рддрдХ

    • рд╕рд░्рджिрдпों рдоें рддाрдкрдоाрди 2‑3°C рддрдХ рдЧिрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдоें

    • рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╡рд░्рд╖ा рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдФрд░ рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рдкрд╣ाрдб़ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ोрддी рд╣ै

  • рднूрднाрдЧ: рдЕрд░ाрд╡рд▓ी рдХी рдкрд╣ाрдб़िрдпाँ, рдкрдаाрд░, рдЭрд░рдиे рдФрд░ рд╣िрд▓ рд╕्рдЯेрд╢рди рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рд╕рд╣िрдд рд╡рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░


ЁЯПЫ️ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि

  • рдк्рд░ाрдЪीрди рдиाрдо: рд╢िрд╡рдкुрд░ी, рдЪрди्рдж्рд░ाрд╡рддी, рдЕрд░्рдпुрджांрдЪрд▓

  • рд╕्рдеाрдкрдиा: рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╕рд╣рд╕рдорд▓ рдЪौрд╣ाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдИ.425 рдоें рд╕िрд░ोрд╣ी рдирдЧрд░ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ुрдИ рдеी

  • рд╢ाрд╕рдХ рд╡ंрд╢:

    • рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдкрд░рдоाрд░ рд╡ंрд╢, рдЪрди्рдж्рд░ाрд╡рддी рдХा рдХेंрдж्рд░

    • рдмाрдж рдоें рджेрд╡рдб़ा рдЪौрд╣ाрди рд╡ंрд╢ (рд▓ुрдо्рдмा рдЪौрд╣ाрди рдж्рд╡ाрд░ा)

  • рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддिрдеिрдпाँ:

    • 1823: рд╢िрд╡рд╕िंрд╣ рджेрд╡рдб़ा рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕ंрдзि рдХी

    • 1950: рджेрд▓рд╡ाрдб़ा рд╡ рдЖрдмूрд░ोрдб рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рд╡िрд▓рдп

    • 1956: рдкुрдиः рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рд╢ाрдоिрд▓


ЁЯМД рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ

  • рд╢ुрднंрдХрд░ (District Emblem/Mascot‑рдЙрдкाрдзि): рдЬंрдЧрд▓ी рдоुрд░्рдЧा

  • рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд░ाрдЬрдоाрд░्рдЧ: NH‑27, NH‑62, NH‑168 рд╕े рдЬुрдб़ा, рдЬिрд╕рд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ै

  • рдирджिрдпाँ: рдЬрд╡ाрдИ рдирджी, рдкрд╢्рдЪिрдоी рдмрдиाрд╕ рдирджी (рдЙрдж्рдЧрдо рдирдпा рд╕ाрдирд╡рд░ा)

  • рдкрд░्рд╡рддीрдп рдФрд░ рдкрдаाрд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░:

    • рдЧुрд░ुрд╢िрдЦрд░ (1722 рдоीрдЯрд░) – рдЕрд░ाрд╡рд▓ी рдХी рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЪोрдЯी

    • рд╕ेрд░ рдкрдаाрд░ (1597 рдоीрдЯрд░)

    • рдЙрдб़िрдпा рдкрдаाрд░ (1360 рдоीрдЯрд░)

    • рдЖрдмू рдХा рдкрдаाрд░ (1295 рдоीрдЯрд░)


ЁЯЫХ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдеाрдПँ

рдЬैрди рдоंрджिрд░ (рджेрд▓рд╡ाрдб़ा)

  • рд╡िрдорд▓ рд╡рд╕рд╣ी рдоंрджिрд░ (1031 рдИ.): рдЖрджिрдиाрде рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд, рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा

  • рд▓ूрдг рд╡рд╕рд╣ी рдоंрджिрд░: рдиेрдоिрдиाрде рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд, рд╡ाрд╕्рддुрдкाрд▓‑рддेрдЬрдкाрд▓ рдХी рд╢ैрд▓ी

  • рднीрдоाрд╢ाрд╣ рдоंрджिрд░: рдЖрджिрдиाрде рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд, рдкीрддрд▓ рдХी рдоूрд░्рддि

рдЕрди्рдп рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдерд▓

  • рдЕрд░्рдмुрджा рджेрд╡ी рдоंрджिрд░ (“рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рд╡ैрд╖्рдгो рджेрд╡ी”)

  • рдХुрдЖंрд░ी рдХрди्рдпा рдоंрджिрд░

  • рддिрд░ुрдкрддि рдмाрд▓ाрдЬी рдзाрдо

  • рд╕ूрд░्рдп рдоंрджिрд░ (рд╡рд░рдоाрдг), 8рд╡ीं‑9рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХा рд╕्рдоाрд░рдХ


ЁЯП░ рджुрд░्рдЧ рдФрд░ рдорд╣рд▓

  • рдЕрдЪрд▓рдЧрдв़ рджुрд░्рдЧ: 9рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдкрд░рдоाрд░ рд░ाрдЬाрдУं рдиे рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा, рдмाрдж рдоें рдорд╣ाрд░ाрдгा рдХुंрднा рдж्рд╡ाрд░ा рдкुрдирд░्рдиिрд░्рдоिрдд

  • рдмрд╕ंрддрдЧрдв़ рджुрд░्рдЧ, рдХेрд╕рд░ рдиिрд╡ाрд╕ рдорд╣рд▓, рд╕्рд╡рд░ूрдк рдиिрд╡ाрд╕ рдорд╣рд▓ рдЖрджि рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдзрд░ोрд╣рд░ें


ЁЯМ┐ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдХрд░्рд╖рдг

  • рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू: рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХा рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╣िрд▓ рд╕्рдЯेрд╢рди, рд╣рд░िрдпाрд▓ी, рдЭрд░рдиे, рд╢ांрдд рд╡ाрддाрд╡рд░рдг

  • рдирдХ्рдХी рдЭीрд▓, рдЯॉрдб рд░ॉрдХ, рдирди рд░ॉрдХ – рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рджृрд╢्рдпाрд╡рд▓ी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕िрдж्рдз

  • рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рд╡рди्рдпрдЬीрд╡ рдЕрднрдпाрд░рдг्рдп (1960): рдЬंрдЧрд▓ी рдоुрд░्рдЧे рддрдеा рд╡िрд╡िрдз рдЬीрд╡‑рдкрдХ्рд╖ी


ЁЯкХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд

  • рд▓ोрдХрдЧीрдд: рдвोрд▓ा‑рдоाрд░ू, рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиी рдХी рд▓ोрдХрдХрдеा

  • рд▓ोрдХрдиृрдд्рдп: рд╡ाрд▓рд░ рдиृрдд्рдп (рдЧрд░ाрд╕िрдпा рдЬрдирдЬाрддि)

  • рдоेрд▓े: рд╕ाрд░рдгेрд╢्рд╡рд░ рдкрд╢ु рдоेрд▓ा, рдЧौрддрдоेрд╢्рд╡рд░ рдмाрдмा рдХा рдоेрд▓ा, рдЧ्рд░ीрд╖्рдо рд╢рд░рдж рдорд╣ोрдд्рд╕рд╡


ЁЯСд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा (Census 2011 рд╕े рдирд╡ीрди рдЕрдиुрдоाрди рд╕рд╣िрдд)

  • рдХुрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा (рдЕрдиुрдоाрди 2025‑26): рд▓рдЧрднрдЧ 12.47 рд▓ाрдЦ 

  • рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░: рд▓рдЧрднрдЧ 55.25% рдХुрд▓, рдкुрд░ुрд╖ ~ 69.98%, рдорд╣िрд▓ा ~ 39.73% 

  • рд╢рд╣рд░ी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा (~79%) рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा (~49%) рдоें рдмрдб़ा рдЕंрддрд░ рдоौрдЬूрдж рд╣ै 

  • рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि (SC): рд▓рдЧрднрдЧ 2,01,863 (≈19.5%), рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддि (ST): рд▓рдЧрднрдЧ 2,92,470 (≈28.2%) 

  • Sirohi рд╢рд╣рд░ рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा (2011): ~39,229 рд▓ोрдЧ, рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा ~79.21% 


ЁЯТ░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ

  • рдХृрд╖ि: рдЪीрдХू, рд╕ौंрдл, рдлрд▓‑рдлрд╕рд▓ों рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди

  • рдЦрдиिрдЬ: рдЯंрдЧрд╕्рдЯрди, рдоाрд░्рдмрд▓, рдкрдд्рдерд░ рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ

  • рдкрд░्рдпрдЯрди: рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू, рджेрд▓рд╡ाрдб़ा рдоंрджिрд░, рдЭीрд▓‑рдЭрд░рдиे рдЖрджि


ЁЯзС‍ЁЯФм рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡ рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ

  • рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡िрдж्рд╡ाрди, рд╕рдоाрдЬрд╕ेрд╡ी, рдЬैрди рдоंрджिрд░ों рдХे рдкुрдЬाрд░ी

  • рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдоें рдЦрдЧोрд▓ीрдп рд╡ेрдзрд╢ाрд▓ा (Observatory) рднी рд╣ै

  • рд╣рд╕्рддрд╢िрд▓्рдк рдПрд╡ं рд▓ोрдХ рдХрд▓ा рд╕े рдЬुрдб़े рдХрд▓ाрдХाрд░


✅ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖

рд╕िрд░ोрд╣ी рдЬिрд▓ा рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХा рдПрдХ рдРрд╕ा рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╢ांрддि, рдзрд░्рдо, рдк्рд░рдХृрддि, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕рднी рдоिрд▓рддे рд╣ैं।
рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдХी рдаंрдбी рд╣рд╡ाрдПँ, рджेрд▓рд╡ाрдб़ा рдоंрджिрд░ों рдХी рдУрдо‑рдз्рд╡рдиि, рдЕрдЪрд▓рдЧрдв़ рдХे рдХिрд▓े рдХी рдЧूँрдЬ, рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा‑рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХी рдЪुрдиौрддिрдпाँ рд╕рдм рдоिрд▓рдХрд░ рд╕िрд░ोрд╣ी рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрдиाрддे рд╣ैं।

рдпрд╣ рдЬिрд▓ा рд╕िрд░्рдл рдкрд░्рдпрдЯрди рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЕрдз्рдпрдпрди, рдЖрдд्рдо‑рдЪिंрддрди рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╣ै।



ЁЯМД рд╕िрд░ोрд╣ी рдЬिрд▓ा рджрд░्рд╢рди – рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдХी рдаंрдбी рдкांрд╡ рдХी рдзрд░рддी

рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рднंрдбाрд░